DE HEEREN XVII
Over de Vereenigde
Oostindische Compagnie, koffiecultuur en aandelenhandel.
Auteur
Ab Gietelink
Dramaturgie
Hans Daalder
Met dank:
Eva van Heyningen
Anne-Geerke Hesselink
Lodewijk Wagenaar
SCENEVERLOOP
PROLOOG
Tekenen Aandelenregister
Akte 1 HOLLANDSCHE VOC GROEP
1. Presentatie HVOC
2. Microfoonvraag: Mevrouw De
Zwart
3. Microofoonvraag: Meneer de
Bruin
4. Microfoonvraag: Mevrouw De
Wit
Akte 2 VERGADERING HEEREN 17
1. VOC-Diabeelden
2. Welkomstwoord Heeren 17
3. Eis der retouren
4. Limiteren koffiehandel
5. Pleidooi Swellengrebel
6. Lijstendans
AKTE 3 SCHEEPSREIS
1. Volkhoudster
2. Artikelbrief
3. Inscheping/ Koygoet
4. Texel
5. Swellengrebel Dagboektekst
6. Kastijding
7. Liedje en dans Tabaksdoos.
8. De Kaap
9. Afrikaanse Dans
10. Wassen en liggen
12. Mochatekst
13. Arabisch koffieritueeel
14. Storm en psalm
AKTE 4 OOST-INDIE
1. Batavia dialoog
2. Bataviasche vrouwen
3. Wayang poppenspel
4. Scheepsimprovisaties
5. Lied Oostindiese matrozen
6. Deshimadans
7. Theebezoek vertaling
8. Dankgebed 'Onze Vader@
9. VOC-Diabeelden met orgelmuziek
EPILOOG: HOLLANDSCHE VOC GROEP
1. Uitnodiging aandeelhouders
2. Interne structuur
3. Slotlied Heeren 17.
PERSONAGES
Bewindhebber Brandaris,
Hollandsche VOC Groep
Advocaat van Hooydonck
Bootsman van Hooydonck
Mevrouw Swellengrebel
Mevrouw de Wit
Heer de Bruin
Mevrouw de Zwart
Afrikaanse hottentotten
Arabische buikdanseres
Javaanse Poppenspelers
Japanse geisha
PERSONAGES
Bewindhebber, Brandaris volgt
de reis op scheepskaarten. Hij spreekt in lyrische koloniale woorden over de
Oost en komt verder met de mogelijkheden om winst op koffie en specerijen te
maken. Hij is een 18e eeuwse Heer van standing en spreekt iedereen vriendelijk
en lichtelijk arrogant toe.
Bewindhebber, Van Hooydonck is
een van de Heeren 17
Bootsman, Van Hooydonck geniet van het zeeleven en heeft sterke
verhalen. Hij spreekt met genoegen over het gevaar, de ziekten en de
schipbreuken. Hij is van het rauwe soort en houdt de matroos in het oog en
denkt de ontmaskerde matroos, die een
vrouw blijkt te zijn te kunnen verleiden tot een bedscene. Hij chanteert
haar met de ontdekking van smokkel. Als zij weigert dan verraad hij haar voor
de ontdekte smokkel.
Mevrouw Swellengrebel is een
18e eeuwse vrouw van betere huize, die haar man bezoekt in de Oost. Zij reist voor het eerst naar de Oost en
beleeft alles als een nieuwe gebeurtenis. Zij fantaseert over de Aziatische
wereld.
Proloog
ONTVANGST AANDEELHOUDERS
(Het publiek betreed als
genodigde van de aandeelhoudersvergadering van de Hollandsche VOC Groep de
vergaderzaal van de 'Heeren Zeventien', die zoveel mogelijk in zijn oude stijl
is teruggebracht. Het publiek tekent het aandelenregister aan de groene tafel,
bij Mevrouw Swellengebel. Voorwerpen en symbolen uit de VOC-geschiedenis zijn
opgesteld. Men schenkt koffie of
'slemp' (gekruide melk met kaneel en saffraan). Er is een mogelijkheid om
historische boeken en oriëntatie-materiaal aan te schaffen.
De aandeelhouders nemen plaats
op de opgestelde stoelen en de vergadering begint.
In de vergadering wordt het
publiek deels aangesproken als aandeelhouders en deels is er sprake van een
vertelling en dramatische verwerking in tekst, beeld en geluid).
Muziek: Instrumentale
collegiae musica
Akte 1
HOLLANDSCHE VOC GROEP
scene 1
WELKOMSTWOORD
(Overleg twee heren en een
dame)
BRANDARIS
Dames en Heren,
U bent een vooraanstaande en bemiddelde burger
U bent geselecteerd uit een
doelgroep van vooraanstaande en bemiddelde burgers
U bezoekt een exclusieve aandeelhoudersvergadering
U heeft zich ingeschreven als
aandeelhouder van de Hollandsche VOC Groep
U participeert in een nieuw
uiterst lucratief initiatief
U heeft interessante commerciele vooruitzichten
Waarom de Hollandsche VOC
Groep?
Verleden jaar heeft de
Nederlandse regering besloten
Om een reddingsplan op te
stellen
Ten bate van het Nederlands
cultuurgoed in Azie
Een deltaplan voor restauratie
van het Hollands erfgoed overzee.
Wij zijn toen gevraagd om te
kijken
In hoeverre dat erfgoed
commercieel verantwoord te exploiteren is.
(Mevrouw Swellengrebel deelt
de koffie rond)
VAN HOOYDONCK
Hoe een actief cultuurbeleid
overzee,
hand in hand te laten gaan
Met economisch verantwoord investeren?
Verantwoord investeren is
investeren in
De snelst groeiende industrie
in de derde wereld:
Het toerisme.
En dan denken wij niet aan
blanke lichamen op
witte zandstranden onder
wuivende palmbomen
Dan denken wij aan:
Actieve Wereldreizigers
Bemiddelde cultuurminnaars,
Gedreven monumentenbezoekers
Dan denken wij aan
Nederlanders op zoek naar hun VOC wortels.
Dan denken wij aan een zeer
snel groeiende en draagkrachtige doelgroep
Een doelgroep die nog passie
kan opbrengen voor ons roemruchte verleden
Een Vaderlands verleden dat er
verwaarloost bijligt
En dringend toe is aan
restauratie
BRANDARIS
In ons advies aan de overheid
Hebben wij tevens gewezen op
de miljarden ontwikkelingshulp
U weet een zeer slecht
redenerende sector
Dat terwijl er uitstekende
mogelijkheden bestaan
Om die fondsen beter in te
zetten
Natuurlijk ten bate van de
plaatselijke bevolking in Azie
En ( Het mes snijdt hier aan
twee kanten),
Ten gunste van het Nederlandse
moederland
Die miljarden gaan wij
gebruiken
Voor een restauratie van het
in Azie gelegen Hollands koloniale verleden
De overheid financiert de
monumenten
De Hollandsche VOC Groep
organiseert de wederopbouw.
VAN HOOYDONCK
De Nederlandse overheid heeft
terecht gezegd
Dat moeten wij niet zelf
willen doen
Dat moeten wij overlaten aan
initiatieven uit het bedrijfsleven.
Laten wij die initiatieven van
opdrachten voorzien en steunen waar nodig..
De Hollandsche VOC Groep gaat
wat nieuws doen
Wij zijn klaar voor een nieuwe
stap,
Een nieuwe stap met
internationale ambitie
Voorbij is de tijd dat het
beheer van monumenten en cultuur
Gerund werd door logge en
geldverslindende staatsapparaten
De Nederlandse regering gaat
dat commercieel uitbesteden
En wij gaan dat in goede banen te leiden
Er is veel werk aan de winkel
Het erfgoed van onze vaderen
ligt er troosteloos bij
Wachtend op nieuwe Hollandse
energie
Wij hebben contact gezocht met
de verschillende lokale autoriteiten
In Indonesie, Zuid-Afrika en
Ceylon zijn onze plannen met enthousiasme ontvangen.
BRANDARIS
Wij gaan dat VOC produkt
stevig in de markt zetten
Wij maken gebruik van de
nieuwste planningsmethodieken,
Wij geven verantwoorde
begeleiding
U zult begrijpen dat de
plaatselijke autoriteiten ongeschikt zijn
Om een dergelijk complex
project te begeleiden.
Wij garanderen heldere
controlemogelijkheden
Wij bieden deskundig en
betrouwbaar management
Management dat zijn waarde
door de jaren heeft bewezen
En natuurlijk een
verantwoordde en degelijke financiering
VAN HOOYDONCK
Wat zijn onze plannen?
(Er verschijnt een historische
kaart van Azie.
Mevrouw Swellengrebel wijst de
plaatsen aan).
Wij denken aan enkele ultra
luxe hotels in:
(Eventueel verschillende dias
van de lokaties)
De historische haven van
Batavia,
In het Kaapstad van Jan van
Riebeeck,
Op de historische plaats van
het gouverneurshuis op Ceylon,
Naast het oude Hollandse
stadhuis in Malaka,
Op het specerijeneiland Banda
En natuurlijk op het
handelseilandje Deshima
Luxe hotels van alle gemakken
voorzien
Een oase voor de cultureel
geintereseerde toerist op zoek naar vergeten verleden
Een toevluchtsoord voor de
uitgebluste zakenman om nieuwe inspiratie op te doen
Inspiratie uit een tijd dat de
Hollandse handel de wereldmarkten beheerste
' Inspiratie op lokatie'
Op de plaatselijke markten
nabij de VOC-monumenten kan de reiziger
Net als eeuwen terug de
nieuwste VOC-souveniers aan zijn verzameling toevoegen
(Mevrouw Swellengrebel toont
de VOC-souveniers)
Stenen van de vesting op
Ceylon,
T-shirts met Jan Pieterszoon
Coen
Japans porcelein met
schilderingen van de Hollanders op Deshima.
Vroeger ging dat allemaal in
de scheepskist
Tegenwoordig gaat dat in onze
speciaal ontwikkelde authentieke airbox.
Wij hebben een gecombineerd
fly en drive arrangement
Langs historische
VOC-nederzettingen laten samenstellen,
U vliegt gerieflijk langs ons
historisch erfgoed
U verblijft in onze luxe
hotels.
BRANDARIS
Voor de aller avontuurlijksten
onder ons.
Is er onze unieke
VOC-cruisetocht door de Indische oceaan
Met ons cruiseschip de
'Batavia'
U vaart van Kaapstad via
Ceylon en de Indische archipel naar Deshima
Een bezoek aan de
belangrijkste VOC nederzettingen in vier weken
Aan boord een multimediale
VOC-presentatie
Verder de mogelijkheid om aan
boord mee te spelen
In het bekende toneelstuk 'Jan
Pieterszoon Coen' van J.J.Slauerhoff
En natuurlijk 17e eeuwse
maaltijden
Wat staat er zoal op het menu
Mevrouw Swellengrebel?
SWELLENGREBEL
Maandag: Raasdonders met spek
Dinsdag: Meelpap met krenten
Woensdag: Raasdonders met spek
Donderdag: Vasten
Vrijdag: Vergevangen vliegende
vis, indien voorradig
Zaterdag: Raasdonders met spek
En Zondag: De restjes van
Zaterdag
BRANDARIS.
Scene 2
MICROFOONVRAGEN
BRANDARIS
Dames en heren,
Tot zover onze inleiding
Tijd voor vragen
Wie van U mag ik het woord
verlenen.
(Er staat een vrouw op)
MEVROUW DE ZWART
Goedenavond.
BRANDARIS
Misschien kunt U zich even
voorstellen?
MEVROUW DE ZWART
Ik ben Mevr.de Zwart en werk
bij de NOVIB
BRANDARIS
Aha, wat is uw vraag?
MEVROUW DE ZWART
Ik heb maar een vraag?
Hoeveel steun heeft U bij de
overheid voor dit plan?
BRANDARIS
Hoeveel steun? Hoe bedoelt U? Wij staan in contact met de
stichting Erfgoed Actueel
En hebben ruime overheidssteun
in Nederland en Azie. Waar wilt U heen?
MEVROUW DE ZWART
U meent toch niet werkelijk
dat U vindt dat de schaarse ontwikkelingsgelden
In een dergelijk project
gestopt moeten worden.
BRANDARIS
Ik zou niet weten waarom niet.
Omdat uw broodwinning in gevaar komt bedoelt U?
MEVROUW DE ZWART
Omdat, omdat, omdat U politiek
geen enkele steun heeft.
BRANDARIS
Ach. De politiek loopt altijd
wat achterop.
Dat duurt een paar jaar dan is
Nederland rijp voor een zelfbewuste herrijzenis.
MEVROUW DE ZWART
Over de rug van de
ontwikkelingslanden
U pleit voor het afbouwen van
ons ontwikkelingsbeleid.
VAN HOOYDONCK
Pardon Mevrouw. Dat ziet U
toch verkeerd.
Wij pleiten voor een
vernieuwing van het ontwikkelingsbeleid
Wij bieden een aantal
projecten aan
Waarin de Aziatische bevolking
eerlijk haar brood kan verdienen
Wij behandelen ze niet als
stiefkinderen,
Die hun hand op moeten houden
voor de vroegere kolonisator.
Wij pleiten voor eerlijke
handel en eerlijke winst.
Tevens ten bate van de
ontwikkelingslanden.
MEVROUW DE ZWART
U moet doen, wat U wilt. Maar
laat de ontwikkelingsgelden daarbuiten.
BRANDARIS
Het is spijtig dat de NOVIB
niet openstaat voor vernieuwingen
Maar gelukkig bepaalt U niet
het ontwikkelingsbeleid.
Volgende vraag?.
MENEER DE BRUIN
Goedenavond.
Ik ben de heer de Bruin van Max Havelaar koffie
Wij zijn gevraagd deze
presentatie te sponsoren
Wij hadden begrepen dat het
over koffie ging
Maar ik heb het woord koffie
nog niet gehoord
BRANDARIS
Even geduld, meneer de Bruin
Dat komt nog. Mochten wij tot
een overeenkomst komen
Dan zullen wij onze auteur opdracht geven
De koffiedimensie in het stuk
aan te scherpen
DE BRUIN
Ik hoop het
Want u begrijpt. Ik moet onze
bijdrage verantwoorden aan de directie
Anders had U financiering
moeten zoeken in de reiswereld
BRANDARIS
Wij begrijpen uw probleem
meneer de Bruin
Maakt U zich niet ongerust.
Wij bedienen onze sponsors op
hun wenken
Ja, U mevrouw
MEVROUW DE WIT
Ik ben Helma de Wit van het
Belle van Zuylen instituut
Wij hebben U
onderzoeksmateriaal aangeboden over vrouwen en de VOC
BRANDARIS
Aha, dat was U. Hartelijk dank
daarvoor
MEVROUW DE WIT
En dan zie ik hier weer een
vrouw in een volstrekt ondergeschikte positie
BRANDARIS
Tja. U begrijpt de VOC was
niet bepaald een vrouwenpraatgroep.
Maar maakt U zich niet
ongerust. Wij...
MEVROUW DE WIT
(Onderbreekt) Meneer wij
kennen uw werk. Een lange reeks clichebeelden over vrouwen. Wij hoopten dat
onze suggesties konden zorgen voor enige verbetering.
BRANDARIS
Mevrouw we hebben uw suggestie
meegenomen en direct een zeer veelzijdige
actrice aangetrokken.
Misschien nog vragen over de
Hollandsche VOC Groep?
Zo niet? Dan gaan wij terug
naar September 1727.
Akte 2
VERGADERING HEEREN XVII
(Een 18e eeuwse 'Heeren XVII'
vergadering aan de grote groene tafel plaats. De tafel en de stoelen staan op
een verhoging. De vergadering speelt zich af in het jubileumjaar 1727).
Scene 1
VOC DIABEELDEN
Er wordt een serie met 20
diabeelden vertoont,
Muziek: Unico, Graaf van
Wassenaar: Deel 2 en 3
Scene 2
WELKOMSTWOORD HEEREN BEWINDHEBBEREN
(De heren en de ene dame komen
op en bereiden zich onder de muziek voor op de vergadering).
BRANDARIS
(Hij belt en staat op midden
achter de tafel).
Mijne Heeren
Wij herinneren ons het woord
van Calvijn:
(Allen staan)
'Laten zij die overvloed
hebben
Bedenken dat zij zijn omgeven
met doornen
Laten zij waken dat zij niet
verwond worden'
(Allen, behalve Brandaris gaan
zitten)
Heeren,
Allereest vieren wij het 125
jarig jublieum van onze loffelijcke compagnie
Het was op 20 Maart 1602
Dat onze voorgangers
Het octrooi van de Staten
Generaal ontvingen
Voor de oprichting van de
Vereenigde Oostindische Compagnie
Wij blikken terug op de
heldhaftige geschiedenis
Wij zien de fiere gestalte van
Jan Pieterszoon Coen
Stichter van Batavia
De man die de weg plaveide
voor onze bezittingen in de Oost
Ik roep in uw herinnering
Het trotse werk van onze
bloedeigen Jan van Riebeeck
Die onze nederzetting aan de
Kaap stichtte
Laten wij memoreren de
florissante handelsposten op de kust van Coromandel
Onze nederzettingen in de
Indische archipel
En onze geprivilegieerde
positie bij het hof van Japon
Heren. Een dronk op de
compagnie.
ALLEN
Op de compagnie!
Op de republiek!
Op het vaderland!
(De Heeren heffen gezamelijk
het glas)
BRANDARIS
Dan wil ik verwelkomen onze
gast, Mevrouw Swellengrebel
Haar man dient den compagnie
in Batavia
Zij zal zich bij hem voegen
met den volgende vloot
Dan gaan wij thans over naar
het eerste punt van de agenda
Het opstellen van de 'eis der
retouren'
Van Hooydonck?
Scene 3
EIS DER RETOUREN
VAN HOOYDONCK
(De secretaris leest een
Ladinglijst 1727 met artikelen voor, die de volgende vloot dient mede te
brengen).
Scene 4
LIMITEREN VAN DE KOFFIEHANDEL
BRANDARIS
Er ligt een verzoek van de
kamer Hoorn betreffende de koffiehandel
Wie kan ik het woord verlenen?
VAN DYCK
Mijne heren Ik zou hier een pleidooi willen houden voor
het limiteren van de koffiehandel.
De expansie van deze gebruiken
in de republiek is natuurlijk een goede saak
Maar wij hebben reeds enkele
jaren de koffieprijzen zien dalen. De markt is gesatureerd.
De Engelse East India Company
voert forse koffieladingen aan waardoor de Europese verkoop stokt en....
BRANDARIS
Pardon. Mag ik reageren?
Ik begrijp wat de geachte
afgevaardigde uit Hoorn bedoelt, maar
hij maakt hier een fatale inschatting Het zijn toch juist de buitenlandse
ontwikkelingen, die ons moeten aanzetten tot een expansie van de koffiehandel.
Mijne heren de koffiehandel is
een lucratieve handel
Mag ik de heer van Dijck erop
wijzen
Dat de opbrengsten van de
veilingen ieder jaar stijgen
Koffie is niet meer
voorbehouden aan de hogere klasssen
Koffie is een volksdrank
geworden
Wij voorzien in de toekomst
ook het grauw van den swarten drank.
Niet alleen in de republiek,
maar in gans Europa.
SCHIMMELPENNINCK
Mag ik de heer van Dijck uit
Hoorn hier bijvallen.
Ik zou de Javaansche plantages
in de Preanger willen afknijpen
De packhuysen in Cheribon
liggen vol met koffie
Er dreigt een overproduktie.
De laatste veiling bracht de
koffie nog 12 1/2 stuiver de pond op
Ik kan mij de tijd herinneren
dat dat 23 2/3stuiver was
SPEELMAN
Maar wij spreken over 4
miljoen pond
En niet over enkele duizenden
SCHIMMELPENNINCK
Pardon. Ik zou in herinnering
willen roepen, zoals de heer Brandaris
Bij zijn welkomstwoord zo
treffend deed,
De roemruchte jaren van de
opbouw van compagnie
Gebouwd op de specerijenhandel
Het is die handel in peper,
kaneel en foelie,
De moedermarkt van compagnie,
de bron harer welvaren
Die we hebben verwaarloost.
Het lijkt me...
SPEELMAN
Excuus, maar hier geeft de
afvaargevaardigde uit Rotterdam een falselijk beeld van de werkelijkheid. Is
het niet juist de specerijenhandel, die verzadigd is?
Zou niet het opvoeren van de
peperhandel,
De prijzen doen sinken
En onze profijten doen
wegsmelten?
Ik steun de heer Brandaris.
Koffie is het produkt van deze
tijd.
Europa vraagt om koffie en
onse Javaansche hoort niet alleen tot de beste,
maar ook tot de billijkste.
DONDERS
Maar ziet U dan niet de
sinkende prijs?
SPEELMAN
Accord. Wij moeten deze krimp
accepteren.
Ik wijs U op een ander
advantage van koffiehandel
Wij spreken hier niet enkel
over koffie, maar tevens over koffiegerei.
En dan denk ik aan koperen
koffiegerei uit Indie
En Porcelein uit
Canton en Japon..
Koffie, mijne heren is een wijse van leven.
Ik voorspel U in afsienbaren
tijdt niet alleen den regent,
Maar tevens den burgerman wil
drinken uit porceleinen gerei.
DONDERS
Maar bepleit den afgevaardigde
hier koffiehandel of porceleinhandel ?
SPEELMAN
We spreken hier over coffei,
kopergerei en porceleinhandel.
En het is mijn vaste
overtuiging dat dese zaken pominent op de 'Eis der retouren' moeten prijken.
DONDERS
Kunnen wij tot een afsluiting
komen?
Ik stel een compromis voor.
Wij fiateren de 'Eis'
Maar tevens knijpen we de
overproduktie van Preangercoffieaf.
BRANDARIS
Kunnen de Heeren met dit
voorstel leven?
(Geen commentaar)
Dan is de eis der retouren
gefiateerd.
Mevrouw Swellengrebel had een
verzoek
Aan U het woord.
Scene 5
SWELLENGREBEL
Mijne Heren
Uit brieven van mijnen
echtgenoot
Heb ik tot mijn onsteltenis
vernomen
Over de verwildering van de
zeden in Batavia.
Veel dienaren van den
compagnie hebben een swarten byslaep
Hebben wij hier geen
verplichting tegenover den Heer
Om Hollandse vrouwen,
Weesmeisjes
Naar den Oost te voeren
Zodat het scheepsvolk sich
niet hoeft te vergrijpen
Aan desen bruinen wilden.
BRANDARIS
Van Hooydonck
VAN HOOYDONCK
Ik begrijp de zorg van mevrouw
Swellengrebel
Denkt U eens aan den kosten
van een dergelijken onderneming
En sou U onsen
weesmeisjes willen blootstellen
Aan den teugellose moraal van
den Javaansch wilde.
Stelt U sich voor dat dese
godsvruchtige wesens
Besprongen worden door dat
swarten kanalje.
BRANDARIS
Tuttut. Uw mening is helder
van Hooydonck
Laten wij drinken op den
compagnie.
(Muziek).
Scene 6
LIJSTENDANS
(Muziek van Unico van
Wassenaar klinkt. De Heeren schenken zich koffie in en maken in afwisseling een
lijstendans)
AKTE 3
SCHEEPSREIS
Scene 1
VOLKHOUDSTER
(Tegenover publiek en naar
passerende Bootsman)
'De keurvorst van Keulen'
Het beste logement van de
stad!
Gelukzoekers, Avonturiers en
Klaploopers
Gajes voor de Oost.
Ze komen uit heel Duitsland
naar de Zeedijk
Koffie en wittebrood met kaas
Warme gerechten met bier
En in de avond melk, brood,
vis en salat.
En goede bedden.
15 stuivers voor een dag
Geweldige slemppartijen te
kust en te keur
Fijne juffers voor 't vermaack
Ja, Adriana zorgt goed voor ze
Je zou de volkhouders, die dat
niet doen
Niet de kost moeten geven
Die zielverkoper van 'De stad
Wezel'
Of die oplichter van 'De stad
Praag'
Wij verzorgen goede kleding
voor de reis
Niet een linnen pakkie
Nee, warme kleding
Anders heeft de dood ze eerder
Dan dat ze Indie hebben
gezien.
En alles op de pof
Je betaalt achteraf
Bij het scheep gaan
'De keurvorst van Keulen'
het beste logement van de
stad!.
scene 2
ARTIKELBRIEF
(De bootsman legt zijn eed af.met zijn hand op de bijbel. Hij
knielt en herhaalt de woorden van de bewindhebber zin voor zin).
BRANDARIS/ VAN HOOYDONCK
Niemant van wat qualiteyt of
conditie hy mogen wesen,
Van den minsten tot den
meesten
Sal vermogen enigen
particul;ieren handel te doen
Gedurenden den tydt van synen
dienst.
Niemant sal des heeren naam
ydelijk mogen misbruiken
Het sy met vloeken,
Sweren.
Lasterlyke propoosten,
Gekkernyen of anderzindts
Op de verbeurte van tien
stuivers.
scene 3
INSCHEPING
(Bewindhebber Brandaris,
Bootsman van Hooydonck en Mevrouw Swellegrebel schepen zich in op 14 September 1727. Men hijst de zeilen. Men
brengt scheepsspullen aan boord. Geluiden van de zee, de wind, het touwwerk en
de klapperende zeilen).
BOOTSMAN
Haha, Daer kommen de ostindise
landskrabben
De Franse baaren
De muffen
De hanckemeyers binnen
schepsboord.
Wellekom gij schobbejakken
Gij rackers
Soeck elck syn kusten en
koygoet
En brengt ut naer beneden
En berght u goet,
Want hierboven is wat anders
dan omkeychen te doen
(De drie gaan in de houding
staan en enkele saluutschoten tekenen het vertrek. Wind en zee geluiden).
(Het ratelen van de katrollen
en het geluid van de wind uit een windmachinewaaraan gedraait wordt. Er rijdt
een kleine zeilschip over de vloer naar de overkant).
scene 4
TEXEL
( Brandaris kijkt door zijn kijker. Naast hem Mevrouw
Swellengrebel.
Geluiden van klotsend water en
schreeuwende meeuwen)
BOOTSMAN
De Texelse rede
De schepen van de compagnie
De Eendracht uit Hoorn,
'Het Wapen' uit Enkhuizen
De Oostenburg, De Sumatra
Aha, de 'Deshima' is er ook.
Zeven Oostindievaarders.
We missen er nog twee
Er staat een stevige wind
Dat belooft een goede reis
SWELLENGREBEL
Het wordt een vlotte
reis, Meneer Brandaris
Ik verheug me op Indie
Daar ligt het goud voor het
oprapen.
Daar liggen de parels voor het
grijpen
indie. Daar heb ik mijn hele
leven van gedroomd
BOOTSMAN
(Tot fictieve matroos)
Wat seg je, Duyvel?
Jantje van de mast spreekt
Droom rustig door, pikbroek.
De meesten van jullie keren
helemaal niet terug.
De meeste van die hottentotten
sterven als ratten
Je gaat over boord
Met het de resten van de
hoenders en de ossen
Maar verheug je daarop,
smeerkees
Niets eervollers dan een
zeemansgraf.
Scene 5
SWELLENGREBEL
DAGBOEKAANTEKENINGEN
Dinsdagh den 3e des Morgens,
Omtrent acht Uren,
Hadden wij een seer aardigh
doch droevigh voorval
Nogh in onsen bed sijnde
Hoorden wij een groot geraas
veroorsaakt door een matroos
Een regten booswigt
Die door domheyt en omdat sijn
genoegh tussendeks gedaan hadt
Door den quartiermeester
gekastijd wiert
Was daer so verbolen over, dat
hij na sysn mes greep,
Sprong heel verwoet met
schelden en vloeken overboord
Daar capitein en officieren
bijstonden vervloekende desselve als al in de see lag
stak sijn hand op
riep ot den opperstuurman,
Gy verdomden Hundt
Is so voor aller ogen
versonken in den eindelosenm diepte.
Scene 6
KASTIJDING
(Bootsman laat de zweep
knallen.Er vinden scheepshandelingen rond de evenaar plaats. Wassen uit
emmer, kakken over boord en slapen).
Scene 7
ZEEMANSLIEDEREN
(Bootsman zingt met gitaar)
TABAKSDOOS
(Op schrift van een 18e eeuwse
Duitse tabaksdoos)
Ik vaar gelyk een held naer
ver gelegen kusten
Was het niet om het geld veel
liever zou ik rusten
En blyven op het land en houwe
myn gemak
En drinken een glas wyn of rok
een pyp toebak
scene 8
DE KAAP
(Ze drinken en hebben een
dronkemansscene)
BOOTSMAN
Kaapse Duiven, Kaapse Duiven!
Land in zicht! Land in zicht!
BRANDARIS.
.De Kaap
(De bewindhebber kijkt door
zijn kijker)
De Tafelberg
Kaapstad,
Taveerne van de wereldzeeen
Rum, brandewijn. Lallende
zeelieden
Een bordeel op de Zuidpunt van Afrika
En dan van die swarte vrouwen
Swarte vrouwen. Hottentotten
met enorme billen
Van die opstaande vleesbollen
Brutaal naar achteren priemend
Daar loopt het water je toch
van in de mond?
Hoe heeft de goede god zoiets
kunnen scheppen?
Scene 9
AFRIKAANSE DANS
(Een man en een vrouw maken
een Afrikaanse dans plaats met trommel en maskers. De dans lijkt een sexuele
droom van de bewindhebber).
BOOTSMAN
U kunt ze zien, heer
Ze leven als het domme vee
De kaap is een paradijs
Op het dak van de tafelberg
Uitzicht op het einde van
Afrika
(Zuid-Afrikaanse muziek)
Scene 10
SCHEEPSIMPROVISATIES EN WASSEN
(Brandaris en bootsman wassen
bij wasplaats)
scene 12
MOCHA/ KOFFIETEKST
(Bewindhebber kijkt door een
kajuitsraam. De kapitein rookt een Hollandse kleipijp. Er klinkt Arabische
muziek).
BRANDARIS
(Kijkt door zijn kijker)
Zand, wit zand,
Een oceaan van zand
Een onafzienbare leegte
Alleen een zucht van wind in
de eindeloze stilte
Kamelen. Langzaam deinen de
Schepen der woestijn naar de
horizon.
Aha, Mocha
Witte stad aan de blauwe zede.
Mocha-coffie
Den specie van fijnen
coffeeboontjes
De bedwelmende geur van het
brouwsel
Dat de zinnen verhevigd
En de ogen met nieuw elan
opent
De beste coffee van de
gantsche aardkloot
BOOTSMAN
(Komt naast hem staan)
Onsen missie is een probleem
heer,
Die Arabieren in hun
soepjurken
Waken over hun caffeestekjes
Zoals een moeder over haar
kroost
De sultan laat Ieder schip dat
de haven verlaat
Besnuffelen op de smokkel van
kofffieplanten.
Scene 13
MOCHA/KOFFIERITUEEL
(Op de mat een Arabisch
koffiehandelaar, Islamitische muziek en een Arabische dans)
.Thema: het stelen van een
koffiestek
scene 14
STORM EN PSALM
(Er ontstaat een storm. Het
huilen van de wind en het geraas van de wilde zee.
De bewindhebber leest uit de
bijbel Psalm 107)
BEWINDHEBBER
Zij die met schepen ter zee
vare,
En handel drijven op de grote
wateren,
Die zien de werken des Heren
en de wonderwerken in de diepte.
BOOTSMAN
Als ghy niet self uit het
kraaiennest komt, sal de wind dat voor U doen!!
BEWINDHEBBER
Wannner hij spreekt zo doet
hij een stormwind ontstaan,
Die haar golven omhoog verheft
Zij rijzen op naar de hemel,
Zij dalen neer tot in de
afgronden;
BOOTSMAN
Oploeven en mideren, of why
gaen allen naar den duyvel
BEWINDHEBBER
Hun ziel versmelt van angst
Zij dansen en waggelen als een
dronken man
En al hun wijsheid wordt
verslonden
BOOTSMAN
Bakboord seg ik, bakboord Wilt
gy ons laten verzuipen als ratten
BEWINDHEBBER
Doch roepende tot de Heer in
de benauwdheid
Die zij hadden, zo leidde Hij
hen uit de angsten.
Hij doet de storm stilstaan,
zodat de golven bedaren
BOOTSMAN
Houd koers sturman Uw leven
hangt van U af
BEWINDHEBBER
Dan zijn zij verblijd, omdat
ze gestild zijn
En dat Hij hen tot in de haven
van hun verlangen heeft geleid.
(Zij danken door te knielen
met de rug naar het publiek)
AKTE 4
OOST-INDIE
scene 1
BATAVIA
BOOTSMAN
(Pakt de emmer waarin
Mevr.Swellegrebel net heeft gekotst)
Er zitten pieren in het water.
BRANDARIS
Gewoon doordrinken
(Javaanse muziek. Wijst
enthousiast naar voren).
Eindelijk de straat van sunda
Poort naar Indie
De blauwe bergen van Sumatra
De witte stranden van Java
Krakatau
Een ronde kegel
Priemend in de blauwe lucht.
Zie je die berg?
Hij spuugt vuur.
De wraak van Hades
Het gerommel uit de
onderwereld
Hoe ver is het nog?
BOOTSMAN
300 mijlen naar Batavia
BRANDARIS
Batavia,
Keizerin van het Oosten
Parel van Indie
Het kasteel en de grachten
De scheepswerven op Onrust
De rede van Batavia
Het machtige stadhuys
De kruiskerk
Rijke burgermanshuizen
Fonkelende juwelen uit de
Chinese winkels
Pakhuizen met peper, foelie en
kaneel
Plantages met koffie
Buitenhuizen met oprijlanen
Heerlijke tuinen
BOOTSMAN
Batavia
De grachten stinken
De zware lucht hangt als een
loodzware deken op de stad
De zware lucht schudt bij
iedere ademtocht
Het ziet zwart van de muggen
Wanneer je aankomt kun je
direct naar
De moordkuil,
BRANDARIS
De moordkuil?
BOOTSMAN
Het hospitaal
Ze sterven daar als ratten
Geelzucht, malaria
Het wordt met het jaar erger
Een kerkhof van de Europeanen
BRANDARIS
Hm. Treuruge saak.
Maar over de schoonheid van de
Javaanse vrouw wordt hoog opgegeven.
BOOTSMAN
Meneer. Bataviasche vrouwen zijn door god gezonden
engelen.komen
Koperbruine Javaanse vrouwen
Ze masseren je voeten. Je
leeft als een sultan
Of ze laten je alle botten van
je lijf voelen
Lichtgetinte en sierlijcke
Javaanse meisjes
Of er een zacht zeewind over
je heen gaat.
Batavia. Je komt rijk aan
Je gaat berooid weer weg.
Alles blijft achter in de
huisen van pleysier
BRANDARIS
Zijn die huysen dan in de
stad?
BOOTSMAN
In de stad?
Nee natuurlijk niet. Buiten de
muren.
Hoererij is verboden.
Maar maak U geen zorgen de
compagnie knijpt een oogje toe.
Scene 2
BATAVIASCHE VROUWEN
BRANDARIS
Bataviasche Vrouwen heb je in
verschillende soorten
Je hebt de Hollandsche, die
zijn overgekomen uit Holland
Als vrouw van een dienaar der
compagnie
Dat rijdt in een koets met
twee paarden
Dat wandelt in de schaduw van
een kippe-sol of een sonnescherm
Vastgehouden door zo'n
Javaansch bruintje,
Met een stoet met slaven en
slavinnen achter zich aan
BOOTSMAN
Dan heb je de Oost-indische
Hollandse
Dat zijn vrouwen in Indie
geboren uit twee witte ouders
Die hebben meestal een flinke
'slag van de meulen weg'
Maar dat leeft eveneens in
weelde met een stoet van slaven
Die bij tijd en wijlen flink
worden afgeranseld
BRANDARIS
Dan heb je de kastische vrouw
Een bastaard van een Hollander
met een Indisch vrouwtje
Dat 'liblab'volk dat spreekt
de Hollandse taal onbehoorlijk
Dat ligt zich mooi te maken,
betel te kauwen
De hele dag op de mat te
ronken en thee te drinken.
Haar kinderen worden door
slaven opgevoed
Hoe mestieser de vrouw, hoe
wreder ze haar slaven behandelt
BOOTSMAN
Zo'n ongebleekte dongris gaat
bij het vallen van de avond aan de wandel
Gedreven door wulpsheid
verdient het een centje bij aan de Hollandsche zeelieden
Dat swarte kanlaje is 'so rits
en geyl als een deel ritse teeven'
Hun echtgenoten lopen
voortdurend met hoorntjes rond
Zij gaan niet alleen met
Hollandsche, kastise of mextise manspersonen
Maar ook met de eigen swarte
Slavenjongens
En wanneer die bonte adel aan de wandel gaat
Dan kijk je je ogen uit
Dat sit opgepalleert in de
kerk
Dat sit daar maarr. Als
geparelde poppe te pronken
scene 3
WAYANG POPPENSPEL OVER JAN
PIETERSZOON COEN
(Er vind een wayang poppenspel
plaats met als thema:
De gewelddadige stichting van
Batavia door J.P.Coen.
Gamelan muziek (Java 1)en
schaduwwerking
De tekst wordt opgedragen voor
de microfoon)
scene 4
LIED OOSTINDISCHE MATROSEN
(Uit: Het vernieuwde Liedeboek vande Hondt in de Pot, Amsterdam,
1783)
De Oost-indiesche matrosen
Als sy zijn aen Wal
Zy ganen Lief kosen
En dat over al:
By nagten en Dagen
En 's morgens vroeg,
Komt men na hare vragen,
Zy zijn in de kroeg.
scene 5
DESHIMA EN GEISHA
(Japanse muziek. Een Geisha
vertelt onder het neerzetten van het porcelein en het bereiden van de koffie
voor de komende Hollandsche gasten. Over haar ervaringen met de Hollanders.
Muziek: Japan 2)).
Scene 6.
DESHIMA THEEBEZOEK
(Brandaris en bootsman
bezoeken en Japanse Geisha. Een dialoog met vertaling)
GEISHA/BOOTSMAN
Hollanders
Roodhuiden
Ze stinken naar kaas
Lange neuzen
Ze scheuren je uit
Onbeschofte barbaren
scene 7
HET SLOTGEBED
(De schepelingen knielen voor
de tafel en buigen deemoedig het hoofd
.
Zij spreken met gedempte stem
het 'Onze Vader')
Onze vader, die in den hemelen
zijt
Uw naam worde geheiligd
Uw koninkrijk kome
Uw wil geschiedde op aarde,
zoals in den hemel
Geef ons heden ons dagelijks
brood
En vergeef ons onze schulden
Gelijk wij vergeven onze
schuldenaren
Lijdt ons niet in verzoeking
Maar verlos ons van het bose
Want van U komt de kracht
En de macht
En de heerlijkheid
Amen
(Zij nemen een plaats aan de
vergadertafel van de Heeeren Zeventien. Een Rembrandtesk schilderij. Het licht
dimt).
scene 7
VOC-DIABEELDEN EN ORGELMUZIEK
Tekst wordt overgenomen door
orgelmuziek en 20 Dia-lichtbeelden met de geschiedenis van de VOC.
EPILOOG
HOLLANDSCHE VOC GROEP
scene 1
SLOTWOORD
SWELLENGREBEL
(Vertelt dat de HVOC Groep
toch ook de plaatselijke belangen behartigt)
VAN HOOYDONCK
(Onderbreekt Swellengrebel,
die naar achter wordt verwezen)
Wij leven vanzelsprekend mee met de belangen van de lokale bevolking
Wij benadrukken zeker die
dimensie van ontwikkelingswerk.
Wij helpen de Aziatische
ontwikkelingslanden met forse investeringen en toerisme
Zij helpen ons met het behoud
van ons erfgoed.
Vanzelfsprekend zijn de hotels
ook toegankelijk voor Aziaten
Hoewel de forse prijzen, die
nodig zijn om dit project commercieel te laten draaien
Voor de meeste Aziaten een
barriere zullen vormen,
Verwelkomen wij toch 'the
Asian flavour' in onze voorzieningen.
BRANDARIS
De Hollandsche VOC Groep is
een initiatief voor avontuurlijke mensen
Mensen die niet bang zijn om
riscos te nemen
Mensen, die weten dat je diep
moet investeren om vet te kunnen oogsten.
U koopt aandelen in een winstgevende onderneming.
U kunt onderhands inleggen in
zes Kamers in Holland
De wind staat gunstig
Er is een beperkt
aandelenpakket ter beschikking
Op termijn zullen wij notering
vragen aan de Amsterdamse effectenbeurs.
Beursanalisten verwachten een
stormloop op onze stukken
De beursgang van de HVOC groep
is gepland op 2002
Tot zover. Mijn collega zal U
tenslotte inzicht geven in de interne structuur
van de nieuw te vormen
onderneming..
scene 2
HOLLANDSCHE VOC GROEP INTERNE
STRUCTUUR
(De advocaat toont een serie
sheets met schemas op een overheadprojector.
Hij geeft een schets van de
interne structur van de te vormen onderneming).
VAN HOOYDONCK
Op deze organigram de
structuur van de Hollandsche VOC Groep..
De Hollandsche heeft kantoren
in zes Nederlandse steden
Te weten Amsterdam, Enkhuizen,
Hoorn, Delft, Rotterdam en Middelburg
De Raad van Bestuur zal in
Amsterdam worden gevestigd,
Wij hebben de Zuidas
overwogen,
Onze keus viel tenslotte om
historische redenen op het Oostindisch Huis.
De Raad zal bestaan uit
Zeventien leden,
De Amsterdamse kamer benoemt 8
leden in de Raad
De Kamer Zeeland 4 leden,
De Kamers Hoorn, Enkhuizen,
Delft en Rotterdam ieder 1,
Alsmede het 17e roulerende
lid.
Een ondernemingsstructuur, die
macht verdeelt en dwingt tot consensus
Een ondernemingsstructuur. die
twee honderd jaar succesvol is geweest.
BRANDARIS
Hoe kunt u partciperen in de
Hollandsche VOC Groep?
Inschrijvingen voor het uit te
geven aandelenpakket kan geschieden in een van de kantoren
Wij hebben een aandelenpakket
uitgegeven van 6 miljoen,
Met een nominale waarde van Fl
25,- per aandeel.
(De advocaat loopt naar
achteren en neemt de telefoon op)
Na de presentatie kunt U
bepalen voor welk bedrag U inschrijft
Mevrouw Swellengrebel zit dan voor U gereed.
Tot slot wil ik met U het glas heffen op onze onderneming
Op de Hollandsche VOC groep!
ALLEN
Op de compagnie!
Op de republiek!
Op het vaderland!
Scene 3
LIED VAN DE HEEREN ZEVENTIEN
(De Heren zingen met op de
achtergrond Hollandse orgelmuziek
Staande aan de tafel het
'Heeren XVII-lied')
Van Amsterdam tot aan Batavia
Van Kaap de Goede Hoop tot op
Deshima (Tot op Deshima)
Wij opteren
Wij Speculeren
Wij Anticiperen
Bespelen den gantschen
aardkloot
In blijde afwachting van den
retourvloot
Wij opteren
Wij directeren
Zeventien Heeren,
Zeventien Heeren,
Zeventien Heeren Zeventien
Met de Heer aan onsen sij
Voor peper, kaneel en coffei (En coffei)
Van Delft tot aan Ceylon
Van Mocha tot aan Ambon
Wij zijn de Heeren
Wij dicteren
Voor god en het Vaderlandt
Den waerelt voelt onsen
machtigen hand
Zeventien Heeren,
Zeventien Heeren,
Zeventien Heeren Zeventien
Bespelen den gantschen
aardkloot
In blijde afwachting van den
retourvloot (Den retourvloot)